Radio Oranje

Hoewel de uitzendingen niet meer dan een kwartier per dag duurden, was Radio Oranje een belangrijk toevluchtsoord voor de burgers in bezet Nederland. En voor de zeelieden niet minder.

Radio Oranje werd via de BBC World Service vanuit Londen uitgezonden op verschillende golflengten en was zodoende over praktisch heel de wereld te horen. Deze ‘grootste radiozender ter wereld’ verzorgde vanaf 1930 uitzendingen in 27 talen. Vlak voor de bezetting, op 11 april 1940, begon de BBC op aandringen van de Nederlandse regering met de Dutch Service. Deze werd verzorgd en bekostigd door een stichting waarin de omroepen AVRO, VARA, KRO, NCRV en VPRO samenwerkten. Na een paar maanden, op 28 juli 1940, voegde zich daarbij Radio Oranje, dat direct onder verantwoordelijkheid viel van de Rijksvoorlichtingsdienst. Zelfs in ballingschap had de Nederlandse omroep nog veel van haar karakteristieke complexiteit. Alle teksten van Radio Oranje werden vooraf gecontroleerd door de ministerraad, maar ook door de Britse overheid, dus je kunt met recht spreken van een staatsomroep.

Brandaris

In mei 1941 zette de regering in ballingschap een tweede zender op vanuit Londen, Radio De Brandaris. Deze was speciaal bedoeld voor zeevarenden en ontleende zijn naam aan de befaamde vuurtoren op Terschelling. Omdat de tien minuten durende uitzendingen op De Brandaris minder gecensureerd waren, de gebezigde taal minder formeel, en er duidelijker werd opgeroepen tot verzet tegen de Duitsers, werd deze zender populairder dan Radio Oranje – ook onder niet-zeevarenden.

Mede met het oog daarop werden in oktober 1942 Radio Oranje en Radio De Brandaris samengevoegd. De naam van de combinatie werd Radio Oranje, maar het geluid was meer dat van De Brandaris. Slechts een van de medewerkers van het oude Radio Oranje stapte over naar de nieuwe zender, maar dat was wel niemand minder dan de latere oorlogshistoricus Loe de Jong (1914-2005).

Behalve De Jong waren aan Radio Oranje meer mensen verbonden die ook na de Bevrijding bekend zouden blijven. De ‘peptalks’ met indringende rollende r kwamen van de streekromanschrijver A. (Bob) den Doolaard (pseudoniem van Bob Spoelstra, 1901-1994). Ook de schrijver van zeemansverhalen Jan ‘Hollands Glorie’ de Hartog (1914-2002) werkte bij Oranje, evenals de latere VARA-commentator Meyer Sluyser (1901-1973). Zangeres Jetty Paerl (‘Jetje van Oranje’, 1921-2013) was en bleef heel populair; ze zou in 1956 het allereerste liedje voor het Eurovisie Songfestival zingen.

Stem

Radio Oranje, ‘de stem van strijdend Nederland’, zond dagelijks uit van 20.15 tot 20.30 uur, altijd openend met de melodie van In naam van Oranje doe open de poort. Behalve nieuws, commentaren en Nederlandse muziek zond Radio Oranje ook codeberichten uit voor het verzet (‘De kachel brandt haast nooit.’). Ook koningin Wilhelmina en premier Gerbrandy richtten zich via de zender tot het volk, Wilhelmina deed dat 34 keer.

De bezetter had luisteren naar Engelse zenders en later zelfs het bezit van radiotoestellen verboden, dus in Nederland kon alleen in het geheim naar Radio Oranje worden geluisterd. Omdat radio-ontvangers in die tijd nog vrij logge en omvangrijke apparaten waren, was dat nog niet zo eenvoudig. Bovendien stelden de Duitsers op veel plaatsen stoorzenders op. Daardoor was Radio Oranje vaak alleen goed te ontvangen op de 'korte golf', waarvoor alleen nieuwere en duurdere radiotoestellen geschikt waren. Historici denken dan ook dat het bereik van Radio Oranje tamelijk beperkt was.

Radio Oranje bleef uitzenden tot 2 juni 1945. BBC Dutch Service bleef uitzenden tot augustus 1957.